Sannleikurinn í gríninu og grínið í veruleikanum

Raunveruleikinn er oft svo farsakenndur að það er einfaldlega ekki hægt að túlka hann nema slá honum upp í grín. Áramótaskaupið er eitt dæmið um slíkt, þótt misjafnt sé, og Spaugstofumenn hafa stundað slíka þjóðfélagsrýni í hátt á þriðja áratug og oftar en ekki tekist vel upp, síðast í gær með þættinum um Davkúla greifa. Fyrir viku voru þeir með óborganlegt atriði um það, hverja samdráttur í þjóðfélaginu - svokölluð kreppa - hittir verst fyrir og þá hvernig. Því miður fékk ég ekki leyfi til að klippa út og sýna atriði úr Spaugstofunni vegna flókins höfundaréttar, en ég má vitna í textann.

Munið þið eftir vel klædda manninum (Pálma) sem stóð á gangstétt í Ingólfsstræti (hjá Sólon) og þusaði þessi ósköp um ástandið í landinu og skort á viðbrögðum stjórnvalda við því? Enn má sjá þáttinn hér. Hann sagði:

"Það er bara hreinlega að verða deginum ljósara að það er ekki búandi í þessu þjóðfélagi. Það virðast ekki vera nein takmörk fyrir því hvernig hægt er að fara með okkur þegnana. Ég er til dæmis nýbúinn að kaupa mér 8 milljón króna jeppa og hjólhýsi á afborgunum. Og þegar þetta bætist við afborganirnar af nýja eldhúsinu mínu og heita pottinum og hérna... já, og lánið af sumarbústaðnum... og flatskjáinn og snjósleðann minn og fjórhjólið og frúarbílana... þá bara ræð ég ekkert við þetta lengur! Og svo hækka þeir vextina til að gera endanlega út af við mann. Og hvað gera stjórnvöld? Ekki neitt! Þetta á ekki að líðast í siðmenntuðu þjóðfélagi!"

Þetta er vissulega drepfyndið - og eflaust dagsatt líka. Það eru svona menn sem verið er að vernda og bjarga frá gjaldþroti þegar talað er um að "nú þurfi innspýtingu í efnahagslífið" sem helst virðist felast í því að reisa sem flest orkuver, álver og olíuhreinsistöðvar. Ekki ætla þeir nú samt að vinna í þeim verksmiðjum sjálfir, heldur flytja inn erlenda farandverkamenn, borga þeim lúsarlaun og græða á öllu saman. Óspilltri, dýrmætri náttúru skal fórnað fyrir jeppa, sumarbústaði, utanlandsferðir, munað, óhóf og einkaþotur auðmanna. Það er kjarni málsins þótt reynt sé að telja almenningi trú um annað og öllu illu hótað ef fólk spilar ekki með.

Ég hef rekið mig á ótalmargt í þessum dúr í þjóðfélagsumræðunni, eins og til dæmis talið um að nú verði ríkið (við skattborgarar) að koma eigendum bankanna til bjargar í "kreppunni" - mönnum sem ríkið (við aftur) gaf bankana fyrir nokkrum árum og þeir hafa siglt næstum í strand með óráðsíu og fíflagangi. Á sömu nótum er talað í þessari frétt hér. Þarna er fulltrúi eins bankans að kvarta yfir því að búið sé að byggja of mikið og íbúðirnar seljist ekki. Þetta hefði ég getað sagt honum fyrir löngu og spáð fyrir um afleiðingarnar. En auðvitað hlýtur hann að hafa vitað þetta - bankarnir hafa jú lánað fyrir þessu öllu saman og óttast nú að sitja uppi með heilu háhýsin þegar verktakarnir fara á hausinn vegna offjárfestinga. En tillaga eða lausn bankamannsins er að ríkið (við, munið þið?) kaupi óseldu íbúðirnar! Ég afþakka boðið, kæri mig ekki um fleiri íbúðir. Bjargið ykkur sjálfir upp úr kviksyndinu sem þið stukkuð út í af fúsum og frálsum vilja með græðgina að leiðarljósi.

En grín um alvarlega atburði getur verið tvíbent. Ég tjáði mig um dálæti mitt á Illuga Jökulssyni og skoðunum hans í gegnum tíðina í þessum pistli. Ég mundi eftir ávarpi sem Illugi flutti á Stöð 2 eftir eitt besta Áramótaskaup í manna minnum þar sem hann fjallar um hvernig áhrif það getur haft - og virðist hafa - þegar gert er grín að háalvarlegum þjóðfélagsmeinum og jafnvel glæpum. Ég fann pistilinn í fórum mínum og ætlaði að klippa úr honum stuttar tilvitnanir. En ég gat ekki valið úr án þess að slíta samhengið svo ég birti hann hér í heild sinni, með leyfi Illuga. Hér er fjallað um Áramótaskaupið 2001 og í mínum huga hefur ekkert breyst - pistillinn er sígildur og hljóðar svo:

"Áramótaskaup Sjónvarpsins var náttúrlega ekki sýnt á þessari sjónvarpsstöð en ætli það sé nú ekki þrátt fyrir allt slíkur þáttur í tilveru þjóðarinnar að óhætt sé að gera ráð fyrir að þorri áhorfenda á þessari stöð hér hafi séð það, engu síður en aðrir landsmenn? Við skulum alla vega gera ráð fyrir því. Og að svo mæltu vil ég taka fram að áramótaskaupið hefur vafist nokkuð fyrir mér undanfarið - og þó kannski öllu heldur viðbrögðin við því.

Rétt er að taka fram strax að ég var og er í hópi þess stóra meirihluta sem hafði verulega gaman af áramótaskaupinu; satt að segja er það líklega það best heppnaða frá upphafi - ekki í því dauður púnktur og á stundum var það mun hvassara og beinskeyttara en menn eiga að venjast. Og þar liggur hundurinn grafinn. Það var gengið nær mönnum en tíðast er í áramótaskaupi, og þá er ég í rauninni alls ekki fyrst og fremst að tala um þátt Árna Johnsens, svo vel heppnað sem það grín var nú allt saman. Án þess ég ætli hér að fara að telja upp efni skaupsins, þá er morgunljóst að ýmsir aðrir áttu alls ekki síður en Árni Johnsen um sárt að binda eftir það.

Hélt ég, að minnsta kosti. Vonaði ég, að minnsta kosti. Án þess að ég vilji í rauninni nokkrum manni verulega illt, þá skal ég alveg játa að ég vonaði þegar skaupinu lauk að ýmsum sem þar fengu á baukinn væri alls ekki skemmt - það hefði sviðið verulega undan þessu á sumum bæjum.

En svo virðist nefnilega ekki hafa verið. Síðan áramótaskaupinu lauk hefur maður gengið undir manns hönd af þeim sem þar voru teknir í gegn að lýsa því yfir hversu ánægðir þeir væru, hversu skemmt þeim hefði verið og hversu alveg laust væri við að þeir hefðu tekið þetta nærri sér - í raun væru allir stoltir af því að hafa verið teknir fyrir í svo vel heppnuðu áramótaskaupi, enda væri þetta allt svo græskulaust og gúddí.

Og þá fór ég að hugsa, einsog stundum hendir jafnvel enn í dag. Áramótaskaupið var nefnilega alls ekki græskulaust - eða það gat ég ekki með nokkru móti séð. Það var - einsog ég sagði áðan - mun beittara og jafnvel dónalegra en lengi hefur sést, og kannski aldrei. Og manni fannst það líka vera ætlunin: að afhjúpa á hvassari og níðangurslegri hátt en títt er um íslenskan húmor, jafnvel íslenska þjóðfélagsgagnrýni yfirleitt. En eigi að síður hefur allt stefnt í þá átt síðan að sýna fram á að ALLIR hafi haft gaman af þessu, enginn verið særður, og jafnvel höfundar skaupsins hafa gengið fram fyrir skjöldu við að lýsa því - að því er virðist allshugar fegnir - að skotmörk þeirra hafi nú ekkert tekið þetta nærri sér. Haft bara gaman af þessu og gott ef ekki boðið höfundunum í glas.

Þetta er dálítið skrýtið. Nú eru það í sjálfu sér eðlileg viðbrögð hjá þeim sem hæðst er að, að bera sig vel og viðurkenna ekki að undan hafi sviðið. Það eru áreiðanlega líka eðlileg og mannleg viðbrögð að hafa í sjálfu sér gaman af því að um mann sé fjallað, jafnvel þótt í háðskum tón sé, frekar en að allir séu búnir að gleyma manni. Og auðvitað er áramótaskaup enginn endanleg samfélagskrítík - við vitum náttúrlega að þetta á fyrst og fremst að vera fyndið yfirlit yfir atburði ársins. En það er samt eitthvað skrýtið, fannst mér, hvað sumir þeirra sem mest og harðast var hæðst að í þessu skaupi áttu auðvelt með að blása á þá reglulega hvössu hæðni sem að þeim var beint. Og hvað Sjónvarpinu sjálfu og meirað segja höfundum skaupsins virtist mikið í mun að leiða sem allra flest skotmörkin fram í sviðsljósið og láta þau vitna um að þau væru bara hæstánægð og allt hefði þetta nú kossumer verið bara í gríni.

En sumt af þessu var ekkert grín. Svo ég taki dæmi af handahófi - Ísólfur Gylfi Pálmason og Guðni Ágústsson voru þar sakaðir um grófa spillingu í sambandi við sölu ríkisjarða. Þetta var fyndið en fyndnin hefði síst átt að breiða yfir þá staðreynd að þetta var þó umfram allt ásökun um grófa spillingu.

En er þá bara júst dandí að þeir sem sakaðir eru um spillingu séu leiddir fram í sjónvarpinu og fái að segja bara ha-ha-ha með okkur hinum, mikið var þetta gasalega sniðugt þó þetta hafi auðvitað verið alveg tóm þvæla, tra-la-la. Og þar með er málið afgreitt og í rauninni alveg endanlega fyrir bí. Verður varla tekið upp aftur nema sem saklaust háð og spé.

Háðsádeilan - samfélagskrítíkin sem í þessu fólst - hefur þannig í rauninni misst alveg marks og nánast snúist upp í andhverfu sína; þótt maður hafi talið hana verulega beitta og nánast meiðandi þá er með viðbrögðunum búið að draga úr henni allan mátt og hún er orðin einsog lokastimpill - þá er þessu máli lokið, búið að taka það fyrir í áramótaskaupinu og allir höfðu gaman af, líka þeir sem að var sótt, allt var þetta tómt grín og græskulaust spaug.

Ég skal fúslega viðurkenna að áhyggjur mínar útaf viðbrögðunum við áramótaskaupinu snerust að nokkru leyti um mig sjálfan. Þegar maður hefur tekið sér fyrir hendur árum saman að tala opinberlega um ýmislegt sem manni þykir aðfinnsluvert í samfélaginu, þá vill maður auðvitað hafa einhver áhrif - að einhver taki gagnrýnina til sín, velti henni fyrir sér og taki hana jafnvel nærri sér; aðeins þannig ímyndar maður sér að eitthvað kunni á endanum að breytast.

Þannig áhrif hélt ég líka að þetta hárbeitta áramótaskaup myndi kannski hafa. En virðist ætla að fara ansi mikið á annan veg; meirað segja þjóðin sjálf, sem búið er að svína á, hún virðist anda léttar og segja sem svo: Mikið var nú gott að blessaðir elsku valdhafarnir tóku þetta ekki nærri sér! Og þeir eru ekkert særðir heldur höfðu bara gaman af, þessi karlmenni!

Þegar maður sér semsagt að jafnvel eitilhart háð einsog í áramótaskaupinu er strax afgreitt af öllum viðkomandi - aðstandendum, valdhöfunum og meirað segja þjóðinni sjálfri - sem nánast innantómt grín og glens sem allir geti bara haft gaman að en enginn kippir sér upp við, þá hlýtur maður að spyrja: Hvað þarf eiginlega til að hrófla hér við hlutum? Hversu langt þarf að ganga?"  (Leturbreyting er mín.)

Er nokkur furða að Illugi spyrji? Hefur nokkuð breyst síðan hann skrifaði þennan pistil í ársbyrjun 2002? Ég fæ ekki með nokkru móti séð að neitt hafi haggast í íslensku þjóðfélagi. Gerir það kannski aldrei en eins og venjulega heldur maður dauðahaldi í vonina.