Ræða Roberts Wade á borgarafundinum í Háskólabíói

Robert H. Wade er frá Nýja-Sjálandi og hefur búið og starfað í Bretlandi og Bandaríkjunum síðustu fjóra áratugi.  Hann vann sem hagfræðingur hjá Heimsbankanum og kenndi í MIT-, Princeton-, og Brown- háskólunum í Bandaríkjunum og Sussex-háskóla og London School of Economics í Bretlandi.  Hann hlaut Leontief verðlaunin í hagfræði árið 2008, sem sumir nefna „hin Nóbelsverðlaunin" fyrir hagfræðinga sem ekki teljast rétttrúaðir (aðrir sem hlotið hafa verðlaunin eru m.a. J.K. Galbraith og Amartya Sen).  Hann er meðlimur í Economists' Forum hjá dagblaðinu Financial Times, hópi 50 hagfræðinga sem Financial Times lýsir sem „50 áhrifamestu hagfræðingum heims".      

Fyrir tíu árum skrifaði hann nokkrar ritgerðir um efnahagskreppuna í Austur-Asíu.  Hann hefur heimsótt Ísland nokkrum sinnum á liðnum árum. Hann hefur frá því í ágúst 2007 fjallað í almennum fyrirlestrum og viðtölum á Íslandi um vaxandi hættu á meiriháttar efnahagskreppu og byggir það á þekkingu sinni á því sem gerðist í Austur-Asíu. 

Hann birti grein í byrjun júlí í Financial Times sem bar heitið „Iceland pays the price for financial excess" (Ísland líður fyrir óhóf í fjármálum).  Í þeirri grein gekk hann lengra en áður í viðvörunum sínum. Greinin sagði Íslendingum fátt nýtt, en þar sem hún var birt í afar virtu alþjóðlegu dagblaði vakti hún athygli á Íslandi. Forsætisráðherra var spurður um viðbrögð sín við greininni og hann gerði lítið úr henni, og taldi hana ekki meiri athygli verða en lesendabréf í DV.  Viðbrögð hans voru enn eitt dæmið um að stjórnmálaleiðtogar okkar hunsuðu viðvaranir þegar þeir hefðu getað gert ráðstafanir til að minnka þann skaða sem íslenskt þjóðfélag þarf nú að upplifa.

_____________________________________

HVERS VEGNA ER ÉG HÉR?

Ég skrifaði mikið um efnahagskreppuna í Austur-Asíu fyrir 10 árum og á síðastliðnum árum hef ég heimsótt Ísland nokkrum sinnum af persónulegum fremur en faglegum ástæðum.  Ég hóf að tengja saman vaxandi þekkingu mína á íslenska fjármálakerfinu og þekkingu mína á efnahagskreppunni í Austur-Asíu og sumarið 2007 vöknuðu áhyggjur mínar af íslenska fjármálakerfinu. Ég sá að Ísland átti heimsmet í viðskiptahalla (bilið á milli innflutnings og útflutnings var stærra en í nánast öllum öðrum löndum heims).

Ég sá að þrátt fyrir þetta styrktist gengi krónunnar fremur en veiktist eins og það hefði átt að gera. Ég sá að margir vinir mínir voru með miklar skuldir í erlendri mynt og voru því viðkvæmir fyrir því ef krónan félli.

Ísland virtist eiga kvíðvænlega margt sameiginlegt með Austur-Asíu á árunum 1996-1997, rétt áður en kreppan þar skall á. Ég talaði á almennum fundi með fólki úr banka-, viðskipta- og opinbera geiranum í ágúst 2007 og sagði Ísland vera dínamít sem væri komið að því að springa.  Fundargestir létu ekki sannfærast og nokkrir þeirra sögðu mig fara með hrakspár.    

EFNAHAGSVANDI Á HEIMSVÍSU

Margir sérfræðingar eru sammála um að hagkerfi heimsins sé ekki einungis í niðursveiflu heldur ríki kreppa. Paul Krugman, sem fékk Nóbelsverðlaun í hagfræði árið 2008,  sagði fyrir viku síðan: „Þetta lítur út eins og upphafið að annarri heimskreppu". Hann sagði enn fremur:

„Nýlegar hagtölur eru skelfilegar, ekki einungis í Bandaríkjunum heldur út um allan heim. Sér í lagi tekur framleiðsla skarpa dýfu alls staðar. Bankar lána ekki. Fyrirtæki og neytendur eyða engu". 

Kreppa er ólík niðursveiflu að því leyti að hún stendur lengur og samdráttur í framleiðslu er meiri og almennt verðlag fellur. Núverandi vandi er ljóslega kerfiskreppa kapítalismans, ekki bara kreppa í kerfinu líkt og í kreppunni í Austur-Asíu, og þetta er fyrsta kerfiskreppan frá 4. áratug síðustu aldar. Hún nær til alls heimsins, og því eru engin svæði í heiminum eru í hröðum vexti, sem hefðu annars getað stuðlað að því að vekja upp hagvöxt á svæðum sem kreppan nær til, og innbyggði stöðugleikabúnaðurinn og regluverkið er hætt að virka og ríkisstjórnir geta ekki lengur stýrt hagkerfum sínum út úr kreppunni. Bandaríkjastjórn hefur t.d. reynt að beita öllum mögulegum og ómögulegum aðferðum sem hún getur hugsað sér til að leysa vandann, en vandinn í bandaríska hagkerfinu fer samt hríðversnandi.

Mér þykir mjög líklegt að hagkerfi heimsins nái öðrum vendipunkti - líkt og gerðist í september 2008 þegar Lehman Bros hrundi - í kringum mars-maí 2009. Sá vendipunktur mun orsakast af því að í Evrópu, Ameríku og Asíu verður vaxandi meðvitund um að lífsgæði hundruð milljóna manna í ríkum löndum og fátækum fara hríðversnandi. Að efnahagsvandinn sé að versna, ekki batna. Og að opinber yfirvöld, hvort sem er á lands- eða heimsvísu, hafi ekki lengur stjórn á honum.  

Nú er að duga eða drepast. Ríkisstjórnir verða að nota tímann fram í mars-maí 2009 til að búa sig undir að takast á við aukið atvinnuleysi, hrun lífeyrissjóða og mikla reiði almennings í þeirra garð, sem getur tekið á sig mynd mikilla almennra mótmæla.  Ég efast um að það verði einhver efnahagsbati að ráði í hagkerfi heimsins - eða á Íslandi - fyrr en í fyrsta lagi síðla árs 2010.

Hins vegar eru góðu fréttirnar um efnahagsvandann þær að hann hefur grafið undan eða gert ógilda hugmyndafræði nýfrjálshyggju eða hins frjálsa markaðar sem hefur ráðið ríkjum í hagfræðilegri hugsun síðastliðin 30 ár, jafnt á Íslandi sem annars staðar. Ríkisstjórnir hafa þurft að „grípa inn í" hagkerfið í meiri mæli en áður, og ekki einungis í fjármálageiranum, vegna þess að markaðnum hefur mistekist hrapallega að setja sjálfum sér reglur eins og efnahagsvandinn sýnir. Kreppan getur reynst kjörið tækifæri til að koma til framkvæmda víðtækum félagslegum og lýðræðislegum umbótum.  

Aðrar góðar fréttir eru þær að þegar hagkerfi heimsins nær sér aftur á strik mun frá árinu 2015 ríkja í heiminum - og á Íslandi - tveggja eða þriggja árutuga tímabil með fremur stöðugum hagvexti þar sem framleiðsluauðmagn mun ríkja fremur en fjárhagslegt auðmagn.  Framleiðsluauðmagn mun styðja mun betur við velferðarríkið og fjárfestingu í grunnvirkjum en fjárhagslegt auðmagn hefur gert á síðustu þremur áratugum.  Vandinn er hvernig við náum að komast í gegnum næstu ár kreppu, óstöðugleika og stöðnunar áður en við höldum inn í tíma nýrrar hagsældar.

Og nú að Íslandi.

VAR HRUNIÐ Á ÍSLANDI ÓHJÁKVÆMILEGT, JAFNVEL ÁN EFNAHAGSERFIÐLEIKA Á HEIMSVÍSU? JÁ.

Það er enginn efi á því að efnahagserfiðleikar á heimsvísu sem gerðu vart við sig í Bandaríkjunum og Bretlandi sumarið 2008 og breiddust þaðan út um heiminn, hafa gert ástandið á Íslandi verra en það hefði annars orðið.

En Íslendingar geta ekki huggað sig við það að erfiðleikarnir á Íslandi hefðu bara verið óheppni, eða að þeir séu saklaus fórnarlömb efnahagserfiðleika á heimsvísu. Ísland hefði lent í meiriháttar fjármálakreppu án efnahagserfiðleikanna í heiminum.  Af tveimur meginástæðum. 

Í fyrsta lagi var sú hugmynd að gera Ísland að alþjóðlegri bankamiðstöð brjálæði frá upphafi. Þegar Íslendingar fögnuðu því að þeirra litla land ætti þrjá banka á meðal 300 stærstu banka heims, hunsuðu þeir þá áhættu sem felst í því að eiga svo stóra banka í svo litlu hagkerfi með jafn lítinn gjaldmiðil og óhindrað inn- og útflæði fjármagns. Bankarnir voru allt of stórir til að Seðlabankinn gæti veitt þeim stuðning sem þrautalánveitandi, þar sem skattagrunnur Íslands er allt of lítill. Bankarnir hefðu aldrei átt að fá að ná slíkri stærð á meðan þeir voru með aðsetur á Íslandi. Hagkerfin í Eystrasaltslöndunum tóku einnig á sig miklar skuldir, rétt eins og Ísland. En þau eru ekki eins illa farin og Ísland því þau reyndu ekki að breyta sér í alþjóðlegar fjármálamiðstöðvar og bankarnir sem þar voru starfræktir voru flestir í eigu erlendra aðila og þrautalánveitendur þeirra því erlendir.

Hin ástæðan fyrir því að íslenska hagkerfið hefði lenti í meiriháttar erfiðleikum án efnahagserfiðleika á heimsvísu er að hagkerfið var orðið byggt á fölsku, eða ólífvænlegu, vaxtarmódeli. Ríkisstjórnin setti háa stýrivexti og leyfði frjálst flæði fjármagns inn og út úr landinu. Háir vextir löðuðu að erlent fjármagn, mest í fjáreignir. Mikið innflæði erlends fjármagns olli því að krónan styrktist.  Ofmetin króna gerði innflutning á alls kyns vörum og þjónustu hlutfallslega ódýrari. Hún gerði það líka að verkum að það var ódýrara fyrir Íslendinga að fá lánað í erlendri mynt. Háir vextir, innflæði fjármagns og ofmetin króna sköpuðu í sameiningu mikla þenslu og í nokkur ár var dásamlegt að búa á Íslandi. Íslendingar tóku lán eins og enginn væri morgundagurinn.  Frá 2003 til 2007 ruku erlendar skuldir sem hlutfall af vergri þjóðarframleiðslu upp eins og flugeldar í nýársfagnaði og náðu á milli 700 - 800% af vergri landsframleiðslu. Það hlýtur að nálgast það að vera heimsmet í þjóðhagslegum halla.  En vaxtarmódelið í heild sinni var háð erlendum lánardrottnum sem voru tilbúnir að lána áfram, og um leið og erlent fjármagn hætti að berast fór allur skuldapíramídinn að hrynja.  Ferlið niður á við reyndist jafn eyðileggjandi og það hafði verið gott á leiðinni upp.

Það má hugsa þetta svona: Ef klæðskerinn minn lánar mér peninga til þess að kaupa af honum jakkaföt held ég áfram að kaupa af honum jakkaföt með peningunum hans.  Ég verð mjög glaður í einhvern tíma og vaxandi jakkafatasafn mitt vekur aðdáun vina minna. Vandamálið kemur upp þegar klæðskerinn krefst þess að ég endurgreiði honum lánið sem hann lét mig hafa. Þá verð ég ekki lengur glaður og þarf hugsanlega að selja jakkafötin mín á brunaútsölu...  Íslenskt samfélag stendur nú frammi fyrir löngu tímabili - nokkur ár í það minnsta - þar sem endurgreiða þarf klæðskeranum fyrir áralanga ofneyslu.

Í þeim skilningi er núverandi kreppa ekki „vandamálið". Vandinn felst í því hvernig hægt er að vinna sig út úr fölskum neyslukjörum síðasta áratugar í sjálfbær lífskjör á þeim næsta. Íslendingar hafa notið þess að fá nánast ókeypis hádegisverð, en þegar öllu er á botninn hvolft er enginn hádegisverður ókeypis.  

HEFÐI RÍKISSTJÓRNIN GETAÐ GERT RÁÐSTAFANIR TIL AÐ DRAGA ÚR ÁHRIFUM KREPPUNNAR? JÁ.

Veikleiki íslensku bankanna var vel þekktur þegar sumarið 2006 á peningamörkuðum eða skuldabréfamörkuðum, þegar aðstæður á alþjóðlegum fjármálamarkaði voru enn góðar. Ríkisstjórnin hefði getað veitt viðvörunarmerkjum athygli og reynt að verja hagkerfið gegn hruni bankanna en gerði það ekki.

Sumarið 2006 reyndist íslenskum bönkum erfitt að selja skuldabréf til að fá lánað fé því hugsanlegir kaupendur að skuldabréfum þeirra (eða lánveitendur þeirra) áttuðu sig á því að efnahagsreikningur bankanna var ekki í jafnvægi, að bankarnir væru að taka á sig allt of miklar skuldir. 

Þetta hefði átt að senda skýr skilaboð til eigenda bankanna, til bankaráða bankanna, til Seðlabankans og til Fjármálaeftirlitsins um að eitthvað alvarlegt væri að og að bankarnir þyrftu að skera niður í lántökum og yfirtökum.

Í stað þess fóru bankarnir á smásölumarkað með fé, með því að opna Icesave netreikninga og reikninga Singer and Friedlander. Þeir hófu að soga til sín sparifé með því að bjóða breskum, hollenskum og þýskum sparifjáreigendum ögn hærri innlánsvexti en þeir fengu frá sínum eigin bönkum.

Þetta gerði íslensku bönkunum kleift að forðast að grípa til aðgerða til að gera sjálfa sig og bankakerfið öruggara. Árangur þeirra í að laða til sín breska, hollenska og þýska sparifjáreigendur hvatti þá til að taka enn meiri áhættu og hunsa enn frekar öll hæfileg mörk.

Í stuttu máli sagt, þá er það rétt að hrun íslenska bankakerfisins í september-október 2008 var beint viðbragð við efnahagserfiðleikunum í heiminum.  En bankarnir hefðu vissulega hrunið þrátt fyrir það.  

Hrun var þeim mun líklegra því útþensla bankanna og fjárfestingafyrirtækja var líklega keyrð áfram á sviksamlegri starfsemi, þar á meðal sviksamlegu verðmati á eignum, og vegna þess að eftirlitsyfirvöld sýndu þvílíka vangetu að erfitt er að trúa því.

HVER BER ÁBYRGÐINA?

Hver ætti að bera ábyrgðina á því sem gerðist á Íslandi?

Í fyrsta lagi stuðluðu bankamennirnir og bankaráðin að því með virkum hætti að hagkerfið var keyrt fram af bjargbrún. Nú er ljóst að þeir notuðu bankana sem sína eigin sparibauka og brutu grundvallarreglur heilbrigðrar bankastarfsemi í þágu eigin viðskiptahagsmuna.

Tæknin sem þeir notuðu til að búa til „falskar" eignir með sviksamlegum færslum á milli banka og tengdra fjárfestingarfyrirtækja er nú vel þekkt. Sömuleiðis sú sviksamlega tækni sem þeir notuðu til að fá sparifjáreigendur til að færa inneignir sínar í peningamarkaðssjóði sem tengd fjárfestingarfyrirtæki stjórnuðu.

Stóra spurningin er hins vegar hvers vegna þeir komust upp þessa hegðun. Starf þeirra er ekki, þegar öllu er á botninn hvolft, að þjóna hagsmunum almennings heldur að græða fé fyrir sig sjálfa og hluthafa sína. Það er í verkahring Seðlabankans og Fjármálaeftirlitsins að ganga úr skugga um að bankamennirnir og fjárfestingarfyrirtækin hegði sér ekki  á þann hátt sem setur stöðugleika fjármálakerfisins í hættu. Það eru þeir sem fá há laun frá almenningi til að viðhalda hæfilegum stöðlum og verja almannahagsmuni. Samt sem áður fór Fjármálaeftirlitið að haga sér fremur eins og þátttakandi í hagnaðarleit bankanna fremur en sem eftirlitsaðili, og hjálpaði meira að segja Icesave að safna inneignum í Hollandi eftir að bresk yfirvöld reyndu að setja hömlur á starfsemi Icesave. Fjármálaeftirlitið gerði engin próf á virði uppgefinna eigna bankanna og fjárfestingarfyrirtækja, sem reyndust svo vera „falskar" að stórum hluta, þar sem bankar og fjárfestingarfyrirtæki voru í vitorði um að ofmeta eignirnar. Í stuttu máli sagt, annar flokkur fólks sem ber ábyrgð eru eftirlitsmenn í Seðlabanka og Fjármálaeftirlitinu.  

Í þriðja flokknum eru íslenskir og erlendir hagfræðingar sem færðu endurtekið fyrir því rök að íslensku bankarnir væru tryggir að hunsa ætti vísbendingar um hið gagnstæða. Richard Portes og Friðrik Már Baldursson höfnuðu viðvörunum mínum í Financial Times í bréfi sem þeir sendu til sama blaðs. Þeir sögðu um bankana:

„Íslandi kemst ekki upp með það á Evrópska efnahagssvæðinu að nota „eins léttvægar reglugerðir og mögulegt er". Það hefur þurft að beita nákvæmlega sömu lögum og reglugerðarramma og bankar í aðildarríkjum ESB, og Fjármálaeftirlitið er afar fagmannleg stofnun". 

Þeir sögðu enn fremur: „Í lok árs 2007 var uppbygging fjármögnunar í bönkunum áþekk því sem gerist í bönkum á Norðurlöndunum, og í sumum tilvikum er hlutfall innlána og útlána betra sem og uppbygging binditíma."

Þeir gátu einungis komist að þessari niðurstöðu með því að túlka efnahagsreikning bankanna bókstaflega. Viðskiptaráð Íslands styrkti rannsókn þeirra.

Á hinn bóginn hunsuðu einfaldlega Seðlabankinn, Fjármálaeftirlitið og margir íslenskir hagfræðingar endurteknar viðvaranir um hættur framundan. Þegar Robert Aliber, einn fremsti sérfræðingur heims á sviði fjármálakerfa og fjármálaerfiðleika, kom til Íslands árið 2007 og aftur 2008 og varaði við miklum hættum framundan, var viðvörunum hans að mestu hafnað. Árið 2007 ók Aliber um Reykjavík og taldi byggingarkrana og sagði síðan opinberlega: „Það líður ár þar til þið lendið í erfiðleikum".  Aliber var spurður hvað þyrfti að gera til að fá ríkisstjórnina til að taka viðvaranirnar alvarlega.  Hann svaraði: „Þeir sem sjá hvað er að gerast verða bara að halda áfram að hrópa hærra og hærra".

HVAÐ ÆTTI RÍKISSTJÓRNIN AÐ GERA NÚNA

Skuldabréf íslensku bankana eru nú seld á 1-7% af nafnvirði þeirra - þ.e.a.s., kaupendur skuldabréfanna borga einungis 1-7% af nafnverðinu.  Þetta er mælikvarði á íslensku kreppuna.  Leiðin til bata verður löng, því það er langt þangað til þátttakendur á peningamörkuðum taka íslensku bankana aftur alvarlega, orðspor þeirra hefur skaðast það mikið.

En Ísland hefur smá umhugsunarfrest fram í maí 2009. Eftir það þarf að endurfjármagna háar skuldaupphæðir. Hvort hægt sé að endurfjármagna þær eða ekki og með hvaða tilkostnaði veltur á því hvað ríkisstjórn Íslands gerir á næstu mánuðum. Eins og ég sagði áður: Nú er að duga eða drepast.

SKREF SEM GRÍPA ÞARF STRAX TIL

Fyrstu skrefin sem grípa þarf strax til að endurreisa efnahag Ísland er að kalla saman hóp mjög hæfra og erlendra (ekki íslenskra) sérfræðinga í bókhaldsrannsóknum (forensic accountants) og endurskipulagningu ríkisskulda til að framkvæma ítarlega rannsókn á því hvar peningarnir eru og kortleggja mögulega leið til bata.   Þetta hefði átt að gerast strax eftir hrunið í september-október (eins og ég sagði í viðtali við íslenska sjónvarpið á þeim tíma).  Í stað þess höfum við séð röð nánast tilviljanakenndra viðbragða þar sem Seðlabankinn og fjármálaráðuneytið virðast fara um víðan völl, að hluta til vegna þess að ekki hefur verið til staðar góður þekkingargrunnur á eignum og skuldum bankanna og fjárfestingarfyrirtækjanna.

Annað skref sem grípa þarf strax til, til að endurheimta orðsporið, er að bjóða seðlabankastjóra að leita sér að vinnu annars staðar. Með öðrum orðum, víkja honum úr starfi fyrir alvarlega vanrækslu við skyldustörf.  Seðlabankastjóri hefur greinilega lítinn skilning á alþjóðlegum fjármálum. Ef hann hefði það, hefði hann ekki reynt að festa krónuna við evru í október 2008 þegar Ísland átti vart nokkurn gjaldeyrisforða eftir, ákvörðun sem seðlabankastjóri tók án þess að ráðfæra sig við yfirhagfræðing Seðlabankans. Það var skammlífasta festing eins gjaldmiðils við annan sem vitað er um.  Allir erlendir álitsgjafar sem fjallað hafa um íslenska vandann - þeirra á meðal Willem Buiter og Richard Portes - hafa kallað eftir brottvikningu seðlabankastjóra. Brottvikning myndi senda fjármálamörkuðum heimsins merki um að Íslandi væri alvara með að koma sér aftur á beinu brautina.    

Þriðja skrefið sem grípa þarf strax til er að forsætisráðherra biðji þjóðina afsökunar á því áfalli sem landið hefur orðið fyrir á meðan ríkisstjórn hans fór með stjórn efnahagsmála. Það er sannarlega undarlegt að enginn háttsettur stjórnmálamaður skuli hafa beðist afsökunar - leiðtogi Samfylkingar, sem kom inn í ríkisstjórnina löngu eftir að fyrri ríkisstjórn hefði átt að vera ljóst að íslenska bankakerfið var óstöðugt, er þar að hluta til undanskilinn.  Íslenska ríkisstjórnin myndi sína lýðræðisvilja sinn best í verki með því að boða til nýrra kosninga. 

SKREF SEM GRÍPA ÞARF FLJÓTLEGA TIL

Atvinna 

Íslenska ríkisstjórnin ætti að leggja sig fram um að kynna sér hvað aðrar aðrar ríkisstjórnir eru að gera til að verja atvinnu og lágmarka atvinnuleysi. Hugsanlegar aðgerðir eru m.a.: 

(a) styrkja atvinnurekendur til að bjóða þeim sem koma úr skóla upp á störf sem lærlingar (fremur en að styrkja starfsþjálfun í einkageiranum); 

(b) styrkja atvinnurekendur til að stytta vinnutíma starfsmanna fremur en að segja þeim upp, með því að greiða starfsmönnunum fyrir þá daga sem upp á vantar; 

(c) bjóða upp á opinberar vinnuáætlanir, þar sem unnið er við raunveruleg störf á lágmarkslaunum, allt frá störfum í félagslega geiranum til byggingarvinnu.

Markmiðið ætti að vera að lágmarka þann fjölda fólks sem fær atvinnuleysisbætur og koma þannig í veg fyrir þá hættu að skapa týnda kynslóð ungs fólks sem hefur litla starfsreynslu þegar enduruppbyggingin hefst. 

Lífeyrir

Ríkisstjórnin ætti að grípa inn í og verja lífeyri þeirra sem fá nú þegar lífeyri og gera ráðstafanir til að hægja á hruni lífeyrissjóðanna. 

Fjárhagsreglugerðir og enduruppbygging

Ríkisstjórnin verður að herða á reglugerðum í fjármálageiranum. Eftir að kreppunni lýkur verður viðhorfið í heiminum almennt þannig að farið verður með fjármálastarfsemi eins og áfengi, eiturlyf, sprengiefni eða fjárhættuspil, sem allt er starfsemi þar sem óheft dreifing á vörum skapar mikinn „ytri" kostnað fyrir þjóðfélagið og markaður með vöruna því takmarkaður með pólitískum ákvörðunum.

Nánar tiltekið, allar ríkisstjórnir verða að gera það ljóst hvaða gerðir fjármálafyrirtækja geta fengið þrautavaralán og tryggja að þau fyrirtæki sem falla innan þess öryggisnets séu háðar ítarlegum varfærnisreglugerðum - svo sem þaki á þeirri skuldaupphæð eða vogun sem þau geta stofnað til í hlutfalli við eigið fé.  Í öðru lagi ættu ríkisstjórnir að kveða á um aðskilnað viðskiptabanka og fjárfestingarbanka, eins og gert var í Bandaríkjunum allt þar til Glass-Stegall lögin voru felld úr gildi árið 1999.

Í þriðja lagi ættu ríkisstjórnir að stefna að því að skapa bankakerfi sem leggur meiri áherslu á stöðugleika og varfærni og minni áherslu á „nýsköpun". Hugsanlega sjáum við „blönduð" bankakerfi birtast þar sem talsverður hluti banka verður starfræktur sem „opinber þjónustustofnun" fremur en einkafyrirtæki sem stefnir að hámarksgróða hluthafa.

Á Íslandi þarf að auka verulega umboð og valdsvið Seðlabankans og Fjármálaeftirlitsins, nú þegar búið er að afsanna kenninguna um að fjármálamarkaðir geti nokkurn veginn sett sér sínar eigin reglur.

Endurbætur á opinberri þjónustu

Kreppan hefur svipt hulunni ef alvarlegum göllum í opinberri stjórnsýslu á Íslandi og eftir því sem ríkisstjórnin kemur meira inn í hagkerfið á næstu árum er enn mikilvægara að gera endurbætur í opinberri þjónustu.

Smæð Íslands þýðir að fjölskyldutengsl, hollustutengsl og einkavinavæðing eru stöðugar hættur þegar kemur að ráðningum og stöðuhækkunum í opinbera geiranum. Sem utanaðkomandi aðili finnst mér ótrúlegt að hér sé ekki starfandi neitt í líkingu við embættismannanefnd sem fer með óháð eftirlit með hæfni þess fólks sem ráðið er til opinberrar þjónustu og fær stöðuhækkun hjá hinu opinbera. Tvennt gerist þegar slíkt óháð eftirlit er ekki til staðar. Í fyrsta lagi er fólk ráðið vegna þess að það er vinur vinar eða félagi í sama stjórnmálaflokki, án þess að vera endilega hæfast í þá stöðu. Maður þarf ekki að eyða löngum tíma á Íslandi til að átta sig á að hér eru margir í háum stöðum í opinberri stjórnsýslu sem myndu ekki standast hæfnispróf. Í öðru lagi er vel hæft fólk ekki ráðið eða veitt hærri staða því óhæfu innanbúðarfólki finnst hæfara fólk ógna sér og vill ekki að eigin vanhæfni komi í ljós.  Báðir þessir þættir skaða skilvirkni opinbera geirans.

Ef embættismannanefnd væri sett á stofn og veitt raunverulegt vald gæti það haft verulegar umbætur í för með sér. Ísland ætti að líta til Singapúr og skoða hvernig annað lítið samfélag fer að því að koma upp eftirliti gegn fjölskyldutengslum og hreinni spillingu. Singapúr hefur ekki eingöngu öfluga embættismannanefnd. Þar er háttsettum opinberum starfsmönnum greidd laun eftir formúlu sem bindur laun þeirra við meðaltal 10 hæstu launa í einkageiranum á sama atvinnusviði, en ef þessir opinberu starfsmenn verða uppvísir að spillingu kemur það í kollinn á þeim eins og múrsteinstunna.

Innganga í evrusvæðið

Ísland verður að gefa upp á bátinn þá hugmynd að endurheimta stöðu sína sem miðstöð alþjóðlegra banka.  Of margar aðrar alþjóðlegar bankamiðstöðvar eru til staðar sem ekki hafa skaðað orðspor sitt með efnahagshruni. Landið verður að þróa annars konar atvinnustarfsemi en fjármálastarfsemi.

Koma þarf aftur upp „venjulegum" fjármálageira á landsvísu og í þeim tilgangi fylgja því stórir kostir að ganga inn í evrusvæðið.   Það er rétt að miklar umræður eiga sér stað í Róm, Madrid og Dublin um að hætta með evruna, vegna neikvæðra áhrifa þess að missa fullt vald yfir gengisskráningu og peningamálastefnunni.  Sé þessi umræða tekin bókstaflega bendir hún til þess að evrusvæðið geti liðast í sundur - sem bendir til þess að innganga sé ekki skynsamleg fyrir Ísland.  Hins vegar ætti ekki að taka umræðuna um að þessi lönd láti af notkun evrunnar bókstaflega. Þau verða áfram þátttakendur því þau vita að ef þau hætta með evruna verða gjaldmiðlar þeirra óstöðugir vegna árása spákaupmanna - eins og raunin yrði um íslensku krónuna.

Íslandi getur ekki gengið í evrusvæðið fyrr en hægt er að sýna fram á stöðugan gjaldmiðil í nokkur ár og að til staðar sé raunverulegur gjaldeyrismarkaður.  Byrja verður strax að skapa þessi skilyrði og að láta krónuna fylgja evrunni - á mun lægra gengi en gert var fyrir kreppu - er ein leið sem hægt er að fara. 

Innganga í evrusvæði myndi ekki eingöngu gera gjaldmiðilinn stöðugri. Það myndi einnig forða ríkisstjórninni frá þeirri freistingu að nota stýrivexti til að gera gjaldmiðilinn stöðugri og eiga það á hættu að lama fyrirtæki með háum vöxtum.  Enn fremur myndu regluleg samskipti íslenskra embættismanna við evrópska starfsbræður, auk þess að fella íslenska stjórnsýslu undir sameiginlega evrópska staðla, hamla gegn núverandi tilhneigingu til fjölskyldutengsla og spillingar í stjórnsýslunni.  

Hins vegar er annar valkostur í boði í stað þess að ganga inn í evrusvæðið, eða sem formáli að því, sem væri að gera samning við Noreg um (a) að íslenska krónan fái að fylgja norsku krónunni og (b) að norski seðlabankinn verði reiðubúinn að veita Seðlabankanum stuðning með gjaldeyrisskiptum.  Þetta hefði talsverða kosti fyrir Ísland, en einnig ókosti því gengi norsku krónunnar er ofmetið þar sem Noregur er olíuhagkerfi, og meiri frávik eru þar á stýrivöxtum en á evrusvæðinu en þar endurspegla vextir víðtækari efnahagsaðstæður.  

Hverjir væru kostirnir fyrir Noreg? Fyrir það fyrsta væri Noregur ekki eins einangraður í Evrópska efnahagssvæðinu ef Ísland heldur sig utan evrusvæðisins.  Í öðru lagi væri Noregur betur í stakk búinn til að verja fiskveiðistefnu sína gegn skaðlegri fiskveiðistefnu ESB ef Ísland tekur ekki upp fiskveiðistefnu ESB, sem það þyrfti líklega að gera við inngöngu.  Því gæti Noregur viljað aðstoða Ísland við að halda sér utan við evrusvæðið/ESB.

Á hinn bóginn gæti Noregur viljað sjá Ísland semja um aðild að ESB í þeirri von að orðspor Íslands sem eitt fárra landa sem hefur tekist að stjórna fiskimiðum sínum með sjálfbærum hætti og sú staðreynd að Ísland er háðara fiskveiðum eftir kreppu, muni í sameiningu leiða til þess að framkvæmdastjórn ESB slaki á kröfu sinni um að Íslandi taki upp hina hörmulegu fiskveiðistefnu ESB. Ef framkvæmdastjórnin krefst þess ekki að Íslandi taki upp fiskveiðistefnu ESB gæti það veitt Noregi meiri sjálfstjórn ef Noregur ákveður að sækja um inngöngu síðar, og margir valdamiklir Norðmenn vilja að Noregur gangi í ESB en fiskveiðimálin koma í veg fyrir það. Í stuttu máli sagt, fiskveiðimálin gætu hvatt Noreg til að styðja inngöngu Íslands í ESB fremur en latt.  

Þetta eru augljóslega mikilvæg mál sem fá þarf á hreint hjá norskum stjórnvöldum. Og ljóslega á íslenska ríkisstjórnin flókna ákvarðanatöku í vændum varðandi aðild að ESB og evrusvæðinu. Augljósleg eru einnig góð rök fyrir því að ríkisstjórnin boði til kosninga til að fá nýtt umboð frá þegnum sínum.

Íslensk þýðing: Guðmundur Erlingsson

Viðtalið við Robert Wade í Kastljósi 12. janúar 2009

Viðtöl frá júlí og október 2008 hér.

Áskorun til fjölmiðlafólks

Ég er forviða á fjölmiðlum landsins, flestum hverjum. Nú fékk ég í fyrsta sinn að upplifa það, að komast ekki á mótmæla- eða borgarafund vegna veikinda. Varð að sitja heima og treysta á upplýsingar fjölmiðla og fyrst fundinum var hvorki sjónvarpað né útvarpað beint fær maður aðeins eftiráupplýsingar. Hamrað hefur verið á því undanfarna mánuði að góðar, ítarlegar og gegnsæjar upplýsingar til almennings skipti sköpum við að afhjúpa, fræða, skýra og fá þjóðina með í að byggja upp framtíðina.

Skemmst er frá því að segja, að eini miðillinn sem hefur staðið sig sæmilega sómasamlega er RÚV. Í gærkvöldi var bæði sagt frá fundinum í fréttum kl. 19 og 22, sem og viðtal við Robert Wade í Kastljósi. Ekki var minnst á fundinn í hádegisfréttum Bylgjunnar eða kvöldfréttum Stöðvar 2. Ísland í dag fjallaði um Idolið og kjólana á Golden Globe. Kompás fjallaði um krabbamein í hundum. Örsmáar fréttir um að húsfyllir væri í Háskólabíói birtust á mbl.is og visir.is.

Eftir að fundi lauk var ég friðlaus. Í tíufréttum RÚV hafði verið ýjað að sprengjum sem varpað var á fundinum og smátt og smátt, eftir lestur bloggs fundargesta, varð mér ljóst að það var sprengjuregn. Ég þaut milli netmiðlanna en fann smánarlega lítið. Allar aðrar upplýsingar varð ég að fá úr bloggum og tölvupósti. Þetta var á dv.is og þetta á Smugunni. Eyjan birti líka umfjöllun og tengdi í Smuguna. RÚV-vefurinn er dyntóttur í meira lagi og ég komst ekki inn á útvarpsfréttirnar.

Í morgun bjóst ég við ítarlegri umfjöllun prentmiðlanna, Morgunblaðsins og Fréttablaðsins, um fundinn og allar sprengjurnar sem þar var varpað. En viti menn... Þetta er það eina sem kom um fundinn í Mogganum - engin efnisleg umfjöllun.

Og þessi agnarsmáa klausa var í Fréttablaðinu, sem er örþunnt í dag í stað þess að vera stútfullt af greinum og fréttaskýringum af atburðum undanfarinna daga. Það liggur við að þeir hefðu allt eins getað sleppt þessu alveg. Aumara verður það varla.

Aftur á móti var viðtal við Sigurbjörgu Sigurgeirsdóttur á Morgunvakt Rásar 1 í morgun og RÚV tók fundinn upp og boðaði sýningu á honum eftir tíufréttir á miðvikudagskvöld. Blaða- og fréttamenn fjölmiðlanna eru á nákvæmlega sama báti og við hin - þeim líður eins og okkur. Þeir eru auk þess upp til hópa heiðarlegir, klárir og vilja gera vel. Af hverju láta þeir þagga niður í sér? Hverju er þeim hótað? Hver hótar þeim?

Ég skora á íslenska fjölmiðlamenn og -konur að stíga fram, standa með þjóðinni og sjálfum sér og upplýsa okkur um það sem er að gerast í þjóðfélaginu, á bak við tjöldin og í forarpyttum stjórnmála, stjórnsýslu og fjármála. Láta ekki múlbinda sig lengur. Ráðherra hótaði Sigurbjörgu Sigurgeirsdóttur í gær. Hún sýndi hugrekki, lét það sem vind um eyrun þjóta og lét þjóðinni í té mikilvægar upplýsingar. Ég treysti því að hún standi við orð sín og fylgi þeim eftir. Segi allri þjóðinni sögu sína, ekki bara þeim sem voru í Háskólabíói. Ef allir sem eitthvað vita, bæði fjölmiðlafólk og viðmælendur þess, feta í fótspor hennar með heiðarleika og hugrekki, eigum við von.

Að lokum tek ég ofan minn ímyndaða hatt fyrir RÚV, útvarpi og sjónvarpi.

Viðtal við Robert Wade í Kastljósi

 

Umfjöllun í RÚV-fréttum um borgarafundinn í gærkvöldi